عنوان: نقشه شهرستان کبود راهنگ
دریافت نقشه شهرستان کبود راهنگحجم: 1.12 مگابایت
بحران آب و چالشهای پیش رو در منطقه
روزنامه صبح سپهر غرب کشور-93/9/18
امروز هر شخصی که سنین کودکی را پشت سر گذاشته و در مناطقی که مشکلات کمبود آب وجود دارد زندگی کرده باشد یک موضوع برایش محرز شده است و آن هم اینکه هر روز مشکلات ناشی از کمبود آب شدید‌تر می‌شود. کاهش منابع آبی زیر زمینی و افزایش هزینه های استحصال آب از یک طرف و افزایش میزان مصرف آب شرب و کشاورزی از سوی دیگر تنها می‌تواند نوید بخش یک رخداد تلخ باشد و آن هم اینکه بحران آبی نزدیک و نزدیکتر شده است. اما این بحران چگونه بر زندگی ما اثر خواهد گذاشت؟ راه حل چیست؟
نیازی به ورق زدن دور دستهای تاریخ نیست، گفتگو با هر زارع میانسالی هم می‌تواند خاطرات پر آبی و باغهای سرسبز منطقه را در گذشته بر سر زبان آورد. نهرهای همیشه جاری و رودهای خروشان و البته بارندگیهای طولانی و برفهای سنگین زمستان، همه از دوران پر‌آبی و کشت و کار فراوان و سرسبزی آن دوران حکایت دارند. زمانی که زراعت هنوز با ماشین آنچنان آمیخته نشده بود و کشاورز به روزی خود از زمین موروثی خود قانع بود. تولید برای زارع به علت احتیاجش اصل بی بدیل بود و چرخه تبدیل را در خانه دهقانی خودش به ساده ترین شکل صورت می‌داد. آب، خاک، محصول زراعی، دام، غذا و نیز وجود منبع سوخت و حرارت زمستانه از خصوصیات یک زندگی دهقانی بود اما نه در سطحی وسیع بلکه در حدی که احتیاجات خود را مرتفع و مقداری نیز توشه آتیه خود نماید. دادو ستد مختصری نیز بود که آنهم جهت بسط سفره دهقانی کفایت می‌کرد.
روزها گذشت و کم کم با افزایش برداشت آبهای زیر زمینی، چاه ها کم آب و کم آب تر شدند. زراعت پیشه بیشتر روستا نشینان بود و نبود آب بزرگترین نگرانی آنها به شمار می‌آمد. از طرفی نسل جوان کار بر مزارع کوچک آنهم بدون آب کافی را کاری بیهوده می‌دانست و چه بسا راههای امرار معاش مناسبتری غیر از کشاورزی را شناخته بود و راه خود را از بزرگان جدا می دانست. میل به بهبود کیفیت زندگی در نهایت موجب بروز رفتارهایی گردید که برای تامین مایحتاج اولیه زندگی امروزی لازم بود. کوچ روستانشین به شهر و شروع زندگی شهر نشینی بهترین انتخاب یک روستایی بود البته اگر که توان مالی مناسبی داشت. و اتفاقی که افتاد این بود؛ کشاورز دیروز شهرنشین امروز شد. شروعی بر یک زندگی نسبتا مرفه و مصرف گرا و پایانی بر یک زندگی خود کفا و تولید کننده.
کمبود آب به همین سادگی موجب بروز رخدادهایی در یک واحد جامعه روستایی می‌گردد که ممکن است عواقب آن حتی در سطح ملی موجب کاهش تولید، افزایش تورم، وابستگی به واردات و در نهایت عدم توسعه اقتصادی جامعه گردد. عدم توسعه اقتصادی یعنی عدم تامین هزینه های مدیریت مطلوب جامعه از جنبه های مختلف بهداشتی، خدماتی، سیاسی و ... . البته کمبود آب عامل همه این مشکلات مسلماً نخواهد بود اما می تواند یکی از مهمترین عوامل قلمداد گردد.
نقش سیاستهای حاکمیتی در مدیریت مطلوب وضعیت بوجود آمده بسیار تعیین کننده است. مشوقهای حمایتی نقش مطلوبی در ادامه فعالیت کشاورزی در مناطقی که با مشکلات کم آبی مواجه شده اند خواهند داشت. اما آنچه مسلم است در بدو امر اتخاذ یک مدیریت مناسب جهت کنترل کم آبی بهترین تصمیم خواهد بود. آمار موجود حاکی از برداشت بیرویه و نامناسب آبهای زیر زمینی در منطقه ما را دارد. همانگونه که جلوگیری از خونریزی در یک فرد مصدوم اولین عامل حفظ حیات می باشد در شرایط کم آبی نیز جلوگیری از برداشت بی رویه آبهای زیر زمینی اولین اقدام موثر خواهد بود. آنچه مسلم است در سالهای اخیر میزان آب نفوذ کرده به منابع آبهای زیر زمینی در منطقه بسیار کمتر از آبهای برداشت شده بوده است. افزایش عمق برداشت آبها و خشک شدن تعداد متنابهی از چاههای عمیق موجود در منطقه دلیلی بر این مدعا می‌باشد. برداشت آبهای زیر زمینی در چند ده سال گذشته با تسهیل حفاریها و عدم کنترل مناسب از سوی دستگاههای مسئول و نظارتی موجب کاهش شدید آبهای زیر زمینی و در نهایت بروز بحران کم آبی در منطقه شده است. اگر چه میزان بارشهای سالانه نسبت به 40 سال گذشته کاهش داشته است اما این کاهش آنچنان نبوده که منجر به خشک شدن باغات چندین ساله و از بین رفتن زراعت آبی در بخش وسیعی از منطقه گردد. متاسفانه احداث برخی مراکز خاص با مصارف بالای آب همچون نیروگاه حرارتی تولید برق در منطقه و استفاده از مناسبترین آب برای مصارف انسانی و دامی در برجهای خنک کننده این نیروگاهها به شکل مضاعف موجب پایینتر رفتن آبهای زیر سطحی گردیده است. چنانچه عمق چاههای نیروگاه موجود در این منطقه تا 300 متر ذکر گردیده است. یک بررسی اجمالی در سال 1390 توسط نویسنده از وضعیت روستاهای اطراف این نیروگاه نشان داد که عمده اراضی آبی این روستاها قابلیت خود را از دست داده و عمده اراضی یا رها شده و یا بصورت دیم کشت و کار می شوند. در منطقه دیگری در شمال شهر کبود راهنگ چند روستا به عنوان مناطقی با استعداد خاکی مناسب و آب نسبتاً در دسترس، حداکثر استفاده از زمین و آب را در برنامه خود گنجانده اند. بازدیدهای مکرر نگارنده حاکی از زراعت محصولاتی با نیاز آبی بالا همچون سیب زمینی و صیفی جات و وجود تعداد زیادی چاه آب عمیق یا دستی در منطقه است که همواره آب زیر سطحی را از عمق زمین به سطح می آورند تا بهره برداران این چاهها بهره بیشتری از کشت و کار در فصل زراعت ببرند. اگرچه بهره گیری از سیستم های آبیاری بارانی تا حدی از شدت هدر رفت آب کاسته اما این میزان تاثیر عمیقی بر روند کاسته شدن از آبهای زیر زمینی نداشته است. افزایش جمعیت همواره موجب افزایش مصرف نیز بوده است. بنابراین چنانچه بخواهیم به مرز خطرناکی از بحران آب در آتیه نزدیک نشویم چاره کار را باید امروز بیاندیشیم.
آنچه مسلم است سیر خشکسالی در منطقه در حال تشدید شدن است. طبق نظر کارشناسان بیشترین هدر رفت آب در کشاورزی و زراعت رخ می‌دهد بنابراین عمده سیاستهای دولت بایستی در جهت مدیریت مصرف آب در این بخش باشد. مکانیزه کردن آبیاری در چند سال گذشته نقش موثری در کنترل هدر رفت آبهای آبیاری در منطقه داشته است اما کافی نبوده است. کشت و کار محصولاتی با مصارف آبی بالا همچون سیب زمینی یعنی نیاز به آبیاری و مصرف آب بیشتر. ضمن اینکه تعمیق چاهها به منظور برداشت بیشتر آب در منطقه به یک رویه عادی بدل گشته است. بنابراین مدیریت مصارف آبی زراعی باغی را می توان با کنترل موارد فوق تا حد زیادی در جهت صرفه جویی در مصرف آب در برنامه گنجاند. اما به نظر بازگرداندن وضعیت آبی منطقه به قبل بسیار دشوار و تقریباً غیر ممکن می نماید. به معنای دیگر در حال حاضر بحران آب رخ داده و علاوه بر اجرای محدودیتهای مصارف آبی لازم است اقدامات بعد از بروز بحران نیز مد نظر مسئولان قرار گیرد. به عبارتی بازخورد کمبود آب از جنبه های اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی باید پیش بینی، رصد و تا حد امکان مرتفع گردد. برای مثال اگر چنانچه روستایی ذخایر آبی زیر زمینی خود را به هر دلیلی از دست داده است نباید بازخورد اجتماعی این موضوع کم اهمیت دانسته شود. بیکاری اولین موضوعی خواهد بود که لازم است توسط مسئولان چاره اندیشی شود. یک نمونه موفق از این کار ایجاد بنگاههای کار خوشه ای در منطقه می باشد. روستای کرداباد را می توان در اینخصوص نام برد که با استفاده از صنعت نساجی ضمن جایگزین نمودن کشاورزی ناپایدار منطقه با صنعت پایدارتر می تواند الگویی در این خصوص قلمداد گردد. مسلماً دولت نقش موثری در ارائه نقشه راه توسعه و رفع مشکلات کم آبی در منطقه بازی میکند. ارائه برخی تسهیلات با بهره کم و تشویق ساکنان روستاهایی که دچار بحران آبی شده اند در اشتغال به امور تولیدی و دامپروری جهت جایگزین شدن زراعت آبی می تواند راهکار مناسبی در اینخصوص قلمداد گردد.
فرهنگ مصرف آب اما موضوع بسیار مهم دیگری می باشد که لازم است جهت ارتقای آن در تمام ابعاد جامعه مورد بازنگری قرار گیرد. بازنگری در مفهموم مورد نظر یعنی یاداوری و ایجاد رفتارهای صحیح در مصرف آب به نحوی که هرشخص خود را در قبال مصرف بهینه آب مسئول بداند. بدیهی است که تا وقتی که ارزش آب با پول محاسبه می‌گردد این مسئولیت آنچنان که لازم است در فرد شکل نمی‌گیرد و اینکه با پرداخت بهای ریالی آب نیازی به رعایت مصرف بهینه آب و صرفه جویی در آن احساس نمی گردد.
امروز پدیده کم آبی آنچنان مشهود گردیده که عزمی راسخ جهت جلوگیری از بروز مشکلات بزرگ ناشی از آن را طلب می نماید. آموزش موضوع مهمی است که باید ابتدا از طرف خانواده و در مرحله بعدی از طرف مسئولان مورد توجه قرار گیرد. به کودکان خود باید از همکنون بیاموزیم که آب ثروتی است که وفور آن دلیلی بر کم ارزش بودن آن نیست. نقش نهادهای آموزشی همچون آموزش و پرورش و مدارس در اینخصوص دو چندان است. قرار گرفتن موضوعات مرتبط با مصرف صحیح آب در برنامه های آموزشی مدارس اهمیت بسزایی در شکل گیری فرهنگ مصرف صحیح آب از طرف افراد جامعه در آینده داشته و دارد. مدیریت مصارف خانگی آب از وظایف خانواده به شمار می آید که لازم است همواره با نصب تجهیزات آبرسانی استاندارد و اصلاح الگوی مصرف آب بهبود یابد. نقش رسانه ها نیز در اشاعه الگوی مناسب مصرف آب حائز اهمیت است. اگرچه پرداختن به موضوعات سرگرم کننده و اخبار روزمره از ویژگیهای رسانه به شمار می‌رود اما در برهه ای از زمان که آب، مایه حیات، هر روز از دسترس جامعه دورتر می‌شود زنگ خطری است که به صدا درامده است و باید بیش از بیش از طرف رسانه‌ها مورد توجه قرار گیرد چرا که بسیاری از مردم و مسئولین بخودی خود اطلاعات لازم در خصوص بحران پیش رو و عواقب احتمالی آن ندارند و در نهایت اینکه همه ما باید خود را در قبال آب، این ثروت خدادادی مسئول بدانیم و شاید دور نباشد روزی که فرزندانمان حتی این روزها را همچون ما در خاطرات خود جزء روزهای پر نعمت و وفور آب یاد کنند.
روح اله رستمی- کارشناس ارشد کشاورزی و دبیر کمیته بحران شهرداری
میثم