چالشهای پیش رو در نگهداری و توسعه فضای سبز

احداث باغها  و تفرجگاهها از گذشته از فعالیتهای مورد علاقه جوامع بشری بوده و از زمانیکه جامعه انسانی زندگی متمدن را آغاز کرد ایجاد باغات در ضمره امور زیباشناختی یک تمدن جلوه پیدا کرد. زمانی برای ایجاد شادی و نشاط و زمانی برای القاء توانمندی یک تمدن و در دوره ای هم به عنوان یک نیاز ایجاد و توسعه فضای سبز مورد توجه قرار گرفت.

 ایجاد باغهای بزرگ در زمان هخامنشیان در ایران باستان تا دوره صفویان و ایجاد باغهای دلنواز در شهرهای اصفهان و کاشان و شیراز که روح و جان آدمی را نشاط و آرامش می بخشید با ترکیبی از عناصر درخت و آب و امارتهای زیبا و بزرگ با طرحهایی برگرفته از نقوش اسلامی و شرقی طبیعت زیبا را صد چندان به تماشا می‌گذاشت. اما آنچه که بود در مقیاس جغرافیا و زمان استمرار چندانی پیدا نکرد. انقلاب صنعتی، حوادث طبیعی و انسانی و حتی تغییر حاکمان و حوادث سیاسی با بسط فرهنگی جامعه همراه با تداخل فرهنگها و نگرشهای غربی تغییری عمده در عرصه مدیریت جوامع الالخصوص جوامع شهری برجای گذاشت. از جمله این تغییرات می توان به مدیریت بهره برداری از آب و منابع طبیعی اشاره کرد که اگرچه حفظ و حراست از این موهبتهای الهی تقریباً در تمام مناطق دنیا دارای قوانین الزام آور است اما در اجراء بسته به موقعیت جغرافیایی و نقاط ضعف و قدرت دولتها اشتراق عظیمی در آن مشاهده می‌گردد. آنچه مسلم است آب به عنوان اصلی ترین عنصر در حفظ طبیعت نقش خود را حفظ کرده و بجز استمرار حیاط انسان و سایر موجودات موجب پابرجا ماندن بستر زندگی انسانی در یک محیط آرامش بخش بوده و خواهد بود.  در گذشته به دلایل چندی محدودیت در بهره برداری آب به شکل حقوقی آنچنان وجود نداشته است اگرچه محدودیت استحصال آب خود موجب اجرای قانون صرفه جویی در آب میگردید لکن گذر زمان و افزایش جمعیت با میل به توسعه و پیشرفت به ناگاه با بهره گیری از نیروی صنعتی شدن جوامع موجب افزایش استحصال آب و کاهش ذخایر آبی در مناطقی با جغرافیای اقلیم کم بارشی یا خشک گردید که در نتیجه موجب ایجاد بحرانهای کم آبی و اتخاذ سیاستهای محدودیت در مصرف آب گردید. اتفاقی که در اولویت بندی نیازهای آبی، نقش خود طبیعت را در مقایسه با انسان کاهش داد بدین گونه که آب ابتداعاً برای مصارف شرب و انسانی و در مراحل بعد به کشاورزی و فضای سبزو ... اختصاص می یافت. هدف از عنوان مطالب فوق بسط بحران آبی نیست که در اینخصوص گفته ها بسیار است اما با توجه به لزوم توجه به آب به عنوان کلیدی ترین موضوع توسعه فضای سبز ضروریست که در مقیاس های مختلف به کم و کیف وجود عنصر آب دقت کافی مبذول گردد. آنچه امروزه در جوامع شهری بطور مکرر در فصول سبز طبیعت مشاهده می گردد فعالیت حوزه های مرتبط با فضای سبز شهری در کشت و کار و تغییرات فصلی آنهاست. کشت گل و گیاه در بستر سبز چمن در فصول مختلف تداعی گر تعالی شهر و البته توان مدیریتی یک مدیر شهری در بخش زیباسازی شهری است. اما چگونه می توان علاوه بر رعایت محدودیت بزرگی چون منابع آبی فضای سبز  شهری مناسبی هم ایجاد کرد و مهمتر از آن با نزول هر چه بیشتر مقادیر آب هر ساله توسعه فضای سبز را هم در طرحهای شهری گنجاند. پاسخ به سئوال طرح شده آنچنان هم ساده به نظر نمی رسد. شاید مختصر توضیحات فوق تا حدودی اهمیت و حساسیت موضوع ایجاد و توسعه فضای سبز را نشان بدهد لکن آنچه بدیهی است طرح یک برنامه و سناریوی مدیریتی در فضای سبز با اتکا به واقعیتهای موجود با کمک کارشناسان کارآزموده بسیار ضروریست. از نظر نویسنده طرح و برنامه‌ای موفق خواهد بود که با درنظر گرفتن موارد ذیل طرح ریزی و اجرایی گردد:

1-     تعیین محدودیتهای موجود ازجمله منابع طبیعی، اعتبارات، هزینه ها و زمان: بعد از محدودیت عناصر اصلی همچون آب و خاک و اقلیم مهمترین موضوع چالش برانگیز در شرایط فعلی منطقه، هزینه‌ها و مدیریت آن در زمان مناسب می‌باشد. طبق بررسی صورت گرفته در خصوص بودجه تقریبی 2000 میلیون ریالی طرح و توسعه و نگهداری فضای سبز شهر کبود راهنگ؛ عملیات آبیاری بیش از 70% هزینه های امور فضای سبز در شهر را به خود اختصاص داده است. 10% هزینه ها مربوط به کشت و کار و توسعه فضای سبز و 15% دیگر مربوط به امور نگهداری فضای سبز شامل عملیات هرس، چمن زنی، سمپاشی و ... است. 5% دیگر هم هزینه های متفرقه را شامل می‌گردد. براورد تقریبی مقدار فضای سبز در کبود راهنگ بدون احتصاب درخت کاریهای حاشیه و خارج از محدوده خدماتی شهر در حدود 13 هکتار می باشد که سرانه فضای سبزی در حدود 6 متر مربع را برای هر شهروند ایجاد می‌نماید. این مقدار در مقایسه با استانداردهای ملی 4 تا 6 متر مربع و در مقایسه با استانداردهای بین المللی 14 تا 20 متر مربع کمتر می‌باشد.  با بررسی اجمالی مشخص می‌گردد که چنانچه هزینه آبیاری فضای سبز که با تانکرهای آبرسان و کارگران انجام می‌شود به هر نحوی کاهش یابد مبالغ بیشتری می‌توان به طرح و توسعه فضای سبز در جهت افزایش سرانه فضای سبز و بهبود کیفی آن اختصاص داد. در خصوص منابع آبی لازم به ذکر است که تدوین و طرح جامع آبرسانی فضای سبز توسط شهرداری صورت گرفته و در حال حاضر بیش از 97% فضای سبز شهری با استفاده از آب غیر شرب آبیاری می‌گردد که خود اقدامی موثر در حفظ ذخایر آبی و شرب قلمداد می گردد. از طرف دیگر افزایش روزافزون کلی هزینه ها از یک طرف و تخصیص کمتر بودجه نسبت به سایر بخشها به بخش فضای سبز خود بار بیشتری بر دوش دستگاه متولی که شهرداری می باشد قرار می‌دهد. بنابراین ناگفته پیداست با وجود مشکلات فعلی و محدودیتهای ذکر شده توسعه فضای سبز تا زمانیکه منابع مالی کافی در اختیار نباشد معقول به نظر نمی‌رسد چرا که موجب بی توجهی به امر نگهداری فضای سبز موجود و ایجاد خسارات جبران ناپذیر می گردد. از طرفی هر واحد از هزینه های ذکر شده از نظر زمانی ارزش یکنواخت ندارند بطور مثال 10% کشت و کار در ابتدای فصل و معمولاً اواخر زمستان و بهار رخ می‌دهد که در این زمان آبیاری به علت خنکی و بارشهای فصلی کمترین هزینه را دارد و چنانچه در این فصل حداکثر ظرفیت کشت و کار صورت نگیرد به یکباره با شروع فصل گرما با افزایش تصاعدی هزینه های آبیاری دیگر مجالی برای توسعه فضای سبز باقی نمی ماند. البته در صورت وجود منابع مالی نامحدود مالی و آبی می‌توان توسعه فضای سبز را در فصول گرم نیز انجام داد.

2-     شناسایی پتانسیل های توسعه فضای سبز از نظر موقعیت و فضای موجود با بکارگیری گونه های گیاهی مناسب در این مناطق: تعیین موقعیتهای که جهت ایجاد و توسعه فضای سبزمستعد می باشند دومین موردی می باشد که در صورت عدم رعایت ضوابط آن هرگونه طرح ریزی و اجراء در نهایت موجب ضرر و زیان و کسب نتایج نامناسب خواهد شد. بطور مثال کشت گونه های درختی با مصرف آب بالا با قابلیت توسعه حجم ریشه در رفیوژهای کم عرض در نهایت نتیجه نامناسبی ایجاد خواهد کرد. از طرفی مقایسه بافت فضای سبز با شهرهای دیگری که اقلیم متفاوتی دارا می باشند نیز صحیح نمی باشد چرا که شرایط زیست گونه های گیاهی وابسته به مجموعه‌ای از شرایط اقلیمی و جغرافیایی می باشد که در مناطق مختلف متفاوت است. برای مثال مسیر شهر کبود راهنگ تا همدان دارای افزایش ارتفاع از سطح دریا و رطوبت نسبی هوای متفاوت در هر چند کیلومتر می‌باشد که خود موجب تغییرات اقلیمی هرچند مختصر می‌گردد که ممکن است شرایط بقا برای درختانی چون سوزنی برگان را مخصوصاٌ در زمستان تغییر دهد.

3-     به کارگیری نیروی انسانی با بازده بالا : نیروی انسانی به عنوان محرک و توان جلوبرنده در کشت و توسعه فضای سبز از مهمترین عوامل افزایش کمی و کیفی فضای سبز به شمار می رود. این بخش بعد از بالاترین مقام مدیریت خدمات شهری یعنی شهردار دارای سه سطح اجرایی و خدماتی می باشد که شامل: سطح اول یا مسئولین فضای سبز، سطح دوم یا پرسنل خدماتی و نظارتی فضای سبز مثل مهندسین ناظر و سرکارگر و سطح سوم نیروهای کارگری فضای سبز می باشد که تعداد و تخصص سطوح ذکر شده به ترتیب افزایش و کاهش می یابد. از طرفی تماس سطوح ذکر شده با بافت فضای سبز از اولین سطح تا سومین سطح کاهش خواهد یافت. بنابراین انتخاب و گزینش نیروی انسانی در هر سطح باید به دقت صورت پذیرد تا علاوه بر حاکمیت تخصص و تجربه بر امور، ارتباط و اعتماد بین سطوح هم بصورت منطقی برقرار بماند. منظور از ارتباط و اعتماد منطقی شامل گستره ای از روابط بین عوامل نیروی انسانی در سطوح مختلف است به نحوی که بطور مثال کارگران فضای سبز همچون مسئولین به مراقبت از فضای سبز همت گمارند و به دور از چشم مسئولین شرح وظایف خود را به نحو مطلوب انجام دهند.

4-     قوانین و چهار چوب حقوقی موجود: توجه به قوانین و محدودیتهای وضع شده در مسیر برنامه های مدیریتی فضای سبز از اهمیت بسزایی برخوردار می باشد. بخشی از این قوانین در حوزه شهرسازی تعریف گردیده است. تعیین کاربریها از عمده ترین این قوانین قلمداد می‌گردد که در توسعه فضای سبز به عنوان یک محدودیت باید در نظر گرفته شود. رعایت حریم راهها و تاسیسات شهری و ... نیز مشمول محدودیتهای خاص دیگی می‌گردد که در توسعه فضای سبز باید در نظر گرفته شود.

5-     استفاده از توان بخش خصوصی: بخش خصوصی به عنوان بازوی بخش دولتی می تواند بسیاری از هزینه های مدیریتی دستگاه اجرایی را پوشش دهد. مسئولین فضای سبز شهری در صورت بهره گیری از بخش خصوصی مجرب قادر خواهند بود به جای صرف هزینه های مالی و زمانی بسیار جهت مدیریت سطوح پایین نیروی انسانی به ارزیابی، طرحهای توسعه و نگهداری فضای سبز و در نهایت بهبود کیفی فضای سبزشهری بپردازند. لازم به ذکر است که ورود بخش خصوصی در این حوزه علاوه بر اینکه از اهداف کلان اقتصادی برنامه های دولت به شمار می رود موجب ایجاد اشتغال و بهره گیری از تجارب مدیریتی نیروهای متخصص خارج از بدنه دستگاه اجرایی می شود. همچنین لازم است پس از ورود بخش خصوصی، موضوع رعایت تعهدات طرفین در عقود قراردادها رعایت گردد تا روند فعالیتهای سیستماتیک در جریان طرح و توسعه و نگهداری فضای سبز با مشکل مواجه نگردد بطور مثال عدم پرداخت مبالغ متعهد شده از طرف کارفرما همواره موجب بروز مشکلاتی در روند موضوع جاری گردیده که البته آنهم به دلیل کمبود اعتبارات و افزایش هزینه ها توام با کاهش درامدهای شهرداریها توجیه می گردد اما به هر حال اثر منفی خود را در کیفیت طرح و توسعه و نگهداری فضای سبز برجای خواهد گذاشت.

6-      یجاد یا ارتقاء فرهنگ عمومی شهروندی: ایجاد یا ارتقاء فرهنگ نگهداری فضای سبز بسیار حائز اهمیت می باشد تا آنجاییکه هرگونه هزینه در خصوص توسعه و نگهداری فضای سبز بدون وجود فرهنگ نگهداری شهروندی مثمر ثمر نخواهد بود. آموزش و یاداوری فرهنگ حفظ و صیانت از فضای سبز شهری به نوجوانان و جوانان در خانواده و نیز مراکز آموزشی در اینخصوص بسیار سودمند خواهد بود.

مجموعه عوامل ذکر شده فوق اشاره به کلیاتی دارد که در صورت رعایت آنها می توان امید داشت که طرحهای توسعه و نگهداری فضای سبز با چالشهای کمتری مواجه گردند در غیر اینصورت علاوه بر هزینه های گزاف در این بخش مشکلات عدیده ای را نیز شاهد خواهیم بود که می توان به هدر رفت اعتبارات و سرمایه ملی و کاهش اعتماد شهروندان به فعالیتهای دستگاه اجرایی اشاره نمود. امید می رود در آینده با بکارگیری تجربیات گذشته و علم روز، نیروی انسانی متخصص و متعهد و نیز ارتقاء فرهنگ حفظ و صیانت از فضای سبز شهری علاوه بر نگهداری مناسب فضای سبز موجود موجب توسعه مناسب فضای سبز شهری خود باشیم.

روح اله  رستمی- مسئول طرح و برنامه ریزی شهرداری کبود راهنگ- مدرس دانشگاه و طراح فضای سبز شهری.