چشم انداز کشاورزی منطقه کبودراهنگ
شهرستان کبود راهنگ به عنوان بزرگترین شهرستان استان همدان با مساحتی در حدود 4 هزار متر مربع 20 درصد مساحت استان را با 10 دهستان و 128 روستا به خود اختصاص داده است. در حال حاضر این شهرستان دارای سه بخش مرکزی، شیرین سو و گل تپه می‌باشد که در صورت تاسیس بخش قهورد و تبدیل روستاهای علیصدر و داق داق آباد به شهر که قبلاً از طرف معاونت سیاسی وزارت کشور مصوب گردیده این شهرستان دارای 4 بخش و 5 شهر خواهد بود و این در حالیست که حدود 82 درصد بافت جمعیتی شهرستان را روستانشینان تشکیل می‌دهند.
ناگفته پیداست که فعالیت اصلی این منطقه از دیرباز کشاورزی بوده و عمده ساکنان شهرستان کار اصلی آبا و اجدادی خود را کشاورزی می‌دانند. نگاه دولتمردان نیز همواره به این منطقه بیشتر در راستای بهبود تولیدات کشاورزی و رونق فعالیتهای زراعی، باغی و دامداری بوده است. اما آنچه در گذر زمان مشهود است بروز مشکلاتی در این منطقه مخصوصاً در یک دهه گذشته بوده که همت مسئولان و مردم را بیش از بیش می طلبد تا ضمن بازنگری در روند برخی فعالیتهای حوزه کشاورزی نسبت به گذر از دوره بحران اقدامات لازم را صورت دهند. از طرفی بروز بحران شدید آب تبدیل به داستان همیشگی این منطقه شده است و بیم آن می رود که حتی وضع از این نیز بدتر شده و دامنه کنشهای این بحران از مسائل کشاورزی و زیست محیطی به مسائل اجتماعی و ... نیز گسترش یابد و از همین رو در سالیان اخیرسیاستگذاریهای حوزه کشاورزی در این منطقه با محوریت کمبودهای منطقه‌ای الالخصوص وضعیت آب تعیین می‌گردد. طبق بررسی صورت گرفته بیشترین مصارف آبی منطقه را بخش کشاورزی به خود اختصاص داده است. روند جایگزینی روشهای آبیاری مکانیزه با هدف بیشترین صرفه جویی در آب مصرفی در شهرستان کبود راهنگ با تلاش مسئولین مربوطه و استقبال کشاورزان منطقه ای نسبت به سایر شهرستانهای استان وضعیت مطلوبتری داشته اما با توجه به شدت کاهش ذخایر آبی در این شهرستان در مجموع وضعیت آبی این منطقه بحرانی تر می باشد. روند کاهشی ارتفاع ذخایر آبی زیر زمینی همچنان ادامه داشته و آنچه مسلم است این روند تا بی نهایت ادامه نخواهد یافت و در نهایت موجب عدم امکان استحصال آب در برخی مناطق خواهد شد و خلاصه اینکه دورنمای تولیدات بخش کشاورزی با نبود آب آبیاری چندان مساعد به نظر نمی رسد. اما راه چاره در مقطع زمانی کنونی چه می تواند باشد؟
نگاهی گذرا به تغییرات جمعیتی و اشتغال در منطقه نشان می‌دهد که جامعه روستایی به تدریج نسبت به کاهش ذخایر آبی واکنش نشان داده و ضمن تغییر در نوع کشت محصولات حتی در مواردی با اتخاذ تصمیماتی در نوع فعالیت اقتصادی خود تجدید نظر نموده و یا از فعالیتهای بخش کشاورزی دست شسته است. در این بین ظاهر امر در همه روستاها یکسان نمی باشد به نحوی که بسته به شدت کم آبی مهاجرت و تغییر شغل روستانشینان متفاوت دیده می شود. اما آنچه موجب خوشبینی نسبی در بررسی بافت جمعیتی و اشتغال منطقه ای شده تغییر در نحوه فعالیت اقتصادی با سمت و سوی اشتغالزایی در بخش تولید در منطقه است. پایه گذاری اشتغالزایی پایدار با عملکرد دوطرفه از یک طرف موجب کاهش مصارف و هدر رفت ذخایر آبی در بخش کشاورزی و از طرف دیگر موجب حل معضل بیکاری در منطقه می‌گردد. افزایش بخشهای تولیدی و ترغیب سرمایه گذاران در توجه به این منطقه در سالهای اخیر نوید بخش اقدامات مناسبی است که در رفع مشکلات منطقه‌ای صورت می‌گیرد اما کافی به نظر نمی‌رسد. از طرفی هرچقدر هم که بخش تولیدات غیر کشاورزی در منطقه افزایش یابد نمی‌توان فعالیتهای بخش کشاورزی را از منطقه حذف نمود بنابراین حیات فعالیتهای اقتصادی در منطقه همچنان با محوریت کشاورزی ادامه خواهد یافت.
در مفهوم کلی سیاستهای پیشنهادی در دو بخش کلی، اول بهبود روشهای فعالیتهای کشاورزی فعلی در زمینه عملکرد و مصارف آب و دوم افزایش صنایع و بخشهای تولیدی غیر کشاورزی در جهت اشتغال منطقه ای توصیه می‌گردد. مساحت اراضی زراعی شهرستان در حدود 245 هزار هکتار براورد شده و از این مقدار بیش از 31 هکتار آبی اعلام گردیده که روند کاهش میزان اراضی آبی در منطقه مخصوصاً در اراضی که سیستمهای آبیاری مکانیزه در آنها اجرا نگردیده مشهود می باشد. با این وصف به نظر می رسد که تعیین الگوی کشت مناسب در اراضی آبی ضروری بوده و لازم است کشاورزان منطقه نسبت به جایگزینی محصولاتی با مصارف آبی کمتر اقدام نمایند. البته نقش مسئولان در تعیین الگوی کشت و هدایت فعالیتهای کشاورزی در منطقه حائز اهمیت است. الزام زارعان به ثبت محصولات زیر کشت در هر سال و اعمال محدودیت ها و تشویقات لازم در کشت و کار محصولات خاص از برنامه های سودمند در زمینه بهبود راهبردهای کشاورزی در منطقه در وضعیت فعلی می تواند باشد. در حال حاضر در حدود یک سوم غلات استان در شهرستان کبود راهنگ تولید و عرضه می گردد که با توجه به تولید سهل تر غلات نسبت به سایر محصولات می تواند به عنوان یک هدف در توسعه آتی کشاورزی نقطه گذاری گردد. توجه به بخش تولیدات گلخانه ای و پرورش قارچ نیز از فعالیتهای تولیدی مناسب در بخش کشاورزی منطقه تعیین گردیده که در صورت اجرای صحیح می تواند در احیاء تولیدات کشاورزی با مصارف آبی حداقل مورد توجه قرار گیرد. مصرف آب در گلخانه ها تا یک دهم مصارف زراعی با عملکردی تا ده برابر آن در مزرعه انتخاب شیوه مناسبی در افزایش بخش تولیدات کشاورزی به شمار می رود. از طرفی در هر هکتار گلخانه تا 12 نفر اشتغالزایی صورت می گیرد که برای منطقه مفید خواهد بود. مقدار کشت زیر گلخانه در شهرستان در حدود 90 هزار متر مربع می باشد که در صورت احتمام مسئولین و آموزش به کشاورزان استقبال از این بخش صورت خواهد گرفت. البته تنظیم هزینه های گلخانه ها و نیز کاهش سطح ریسک سرمایه گذاری در این بخش موضوع مهمی می باشد که لازم است از طرف گلخانه دار و مسئولین مورد توجه قرار گیرد. ورود به بخش آبزی پروری از طرف کشاورزان در صورت مدیریت مناسب از طرف آنها اقدام موثری در زمینه استفاده بهینه از آب و فضای کم در منطقه است.
آنچه مسلم است ترویج و توسعه فعالیتهای کشاورزی مناسب با توجه به شرایط موجود منطقه از مهمترین اقدامات نهادهای تاثیر گذار در این حوزه می باشد که لازم است به دقت اجراء و در برخی موارد مورد تجدید نظر قرار گیرد. بدیهی است در صورت عدم راهنمایی زارعان منطقه و تداوم کشت و کار ناصحیح و ارقام نامناسب از حیث تولید و مصرف آب بروز رخدادهای ناگوار در حوزه فعالیتهای کشاورزی در منطقه دور از انتظار نیست. امید می رود با تصمیمات مناسب مسئولین، افزایش آگاهی کشاورزان و نیز بهره گیری از نظر اندیشمندان و متخصصین در بخش کشاورزی شاهد رونق اقتصادی و نیز رفع مشکلات ناشی از کمبودهای موجود در این بخش بوده و توسعه روز افزون منطقه را شاهد باشیم.
روح اله رستمی- مدرس دانشگاه
هستی