مدیریت الگوی کشت مناسب و حفظ منابع آبی

کشاورزی این قدیمی ترین فعالیت بشری در امرار و معاش و تولید محصول امروزه از یک پیشه به یک حرفه و فن بدل گشته است. از کشت وکار ابتدایی و بدون برنامه در روزگار قدیم که بگذریم امروز در جایگاهی قرار گرفته‌ایم که دیگر کسی این حرفه را فعالیتی بدون هدف و برنامه قلمداد نمی‌کند.

 مسیر توسعه فنون کشاورزی از تغذیه روزمره به افزایش عملکرد و رشد اقتصادی گرایش پیدا کرده و به مرور مکانیسمی پدید آمده که با فعالیت دوره‌های قبلی تفاوتهایی عظیم دارد. دولتها در سرزمینهای مختلف جهت اداره ممالک خود و تحقق بودجه سالانه و پاسخگویی به مطالبات مردم  نگاه ویژه به سیاستهای توسعه کشاورزی داشته و بنا بر امکانات و موقعیت اقلیمی و منابع در دسترس خود برنامه‌های مدونی جهت پیشبرد اهداف توسعه و تولیدات گیاهی داشته و دارند. اما آنچه امروزه بیش از پیش برنامه ریزی در بخش کشاورزی را دستخوش تغییراتی کرده بروز برخی محدودیتها، پدیده های آب و هوایی، تاثیر سیاستها و رقابتهای منطقه ای، مدیریتهای خاص و برخی عوامل دیگر می‌باشد. بنابراین با علم به اینکه این بخش نقش بسیار بزرگی در تولیدات داخلی و توسعه اقتصادی و در نهایت افزایش قدرت سرزمینی یک کشور خواهد داشت لازم است با نگاه ویژه و بازنگری در برنامه های غیر مفید، اقدامات عاجل و با برنامه ریزی مناسب صورت گیرد تا علاوه بر رفع معضلات بوجود آمده آینده روشنتری را در بخش کشاورزی شاهد باشیم. مفاهیم فوق کلیاتی از کشاورزی امروز را بیان می‌کند اما در منطقه خاص به وسعت شهرستان و در مقام بررسی شهرستان کبود راهنگ آنگونه که برای همگان عیان شده، دارای مشکلاتی در خصوص نحوه مدیریت بخش کشاورزی از طرف کشاورز و مسئولین بوده و پدیده های آبی خاکی نیز بر شدت عوارض آن افزوده است. استفاده بیش از حد از منابع آبی زیر زمینی بزرگترین حادثه غمناکی است که کم کم موجب بروز یک وضعیت بحرانی در منطقه گردیده است و در تمام مدتی که کشاورز در سور افزایش عملکرد کشاورزی خود روز به روز به مصرف  آب با هر طریق ممکن می افزود مسئولین نیز وی را همراهی میکردند. ارائه آمار های افزایش عملکرد محصولات و دعوت از کشاورزان نمونه منطقه و به رخ کشیدن مقدار تولید در هکتار محصولات آبی شاید به همان شکلی که نمایش داده می شد سودمند نبوده است. برای مثال برای تولید یک کیلوگرم سیب زمینی مقدار 400 لیتر آب با راندمان 100% مورد نیاز می‌باشد که مسلماً با توجه به راندمان کم آبیاری این مقدار در منطقه تا دو برابر می‌تواند محاسبه گردد یعنی 800 لیتر و اگرکه عملکرد متوسط منطقه را 40 تن در هکتار محاسبه کنیم که در اکثر مواقع با استفاده از نهاده های کشاورزی و سیاستهای تشویقی و میل کشاورز به تولید و صرفه اقتصادی بیشتر تا 50 درصد بیشتر هم رخ می دهد مقدار 32 میلیون لیتر آب شیرین جهت تولید یک هکتار سیب زمینی مصرف می‌گردد که نیاز آبی 160000 نفر با مصرف روزانه حدود 200 لیتر در روز را تامین خواهد کرد. البته این دسته محاسبات به هیچ وجه به معنای تعطیل نمودن بخش کشاورزی در منطقه نبوده و نیست اما آنچه مورد نظر نگارنده است تعیین اهداف و برنامه ها با توجه به محدودیتهای موجود است. مسلماً محاسبه فوق در منطقه ای که دارای نزولات جوی فراوان و منابع آبی زیر زمینی فراوان است چندان معقول به نظر نمی رسد اما آیا منطقه ما هم چنین ویژگی را دارا می باشد؟ افت 40 متری منابع زیر زمینی آبهای منطقه هشداری جدی برای همه ساکنان منطقه و مسئولین است تا خود را برای پاسخدهی به سئوالات نسلهای آینده در خصوص مدیریت منابع آب آماده کنند. به راستی آیا برنامه ریزی بلند مدت در سطوح تصمیمات منطقه ای مسئولین جایگاه مناسبی داشته و دارد؟ از میان برنامه های زیادی که می‌توان برای حفظ منابع آبی و جلوگیری از تبعات آن در جوامع شهری و روستایی به اجرا گذاشت در بخش کشاورزی می توان به اصلاح الگوی کشت با توجه به محدودیتهای موجود اشاره کرد.

 اما واقعیتی تلخ از نظر نگارنده وجود دارد که تا حد زیادی باعث عدم نتیجه گیری مناسب در اینخصوص می‌گردد و اینکه موضوع اصلاح الگوی کشت باید از حرف به عمل و از آمار به واقعیت بدل گردد. متاسفانه به غیر از مواردی کم، ارتباط مسئولین بخش کشاورزی و مهندسین فعال در این بخش با کشاورز بسیار ضعیف می‌باشد تا آنجا که مهندس کشاورزی علی رغم تجربیات کمتر نسبت به کشاورز از افقی بالاتر به کشاورز نگاه کرده و کشاورز هم مهندس کشاورز و مسئول را یار و یاور خود قلمداد نمی‌کند. بنابراین لازم است ارتباط مسئولین با کشاورزان با حضور مستمر آنها در مزرعه و ارائه توصیه های علمی قابل درک برای کشاورز بهبود یابد. گام بعدی رصد کشت و کار کشاورز و آگاه کردن وی از عواقب عدم رعایت الگوی کشت مناسب خواهد بود. استفاده از نقشه های جامع کشت و کار منطقه ای و قابلیتهای تجزیه و تحلیل سالانه میزان کشت و کار با استفاده از فنون رایانه ای و محیط GIS در اینخصوص بسیار مفید خواهد بود. یک سئوال بزرگ در اینخصوص عدم نقش فعال پژوهشگران منطقه‌ای در مباحث مرتبط می باشد. علی رغم تخصیص اعتبارات پژوهشی در هر سال نقش پژوهشگران هنوز در حل و فصل مشکلات موجود مبهم است. وجود دو دانشگاه در شهر کبود راهنگ بدون نقشهای پژوهشی در ورود به مباحث منطقه و علی الخصوص کشاورزی جای تاسف فراوان دارد. دانشجویان رشته های کشاورزی اگر که با علاقه وارد رشته‌های کشاورزی شده باشند باید با کشاورزان منطقه آشنا شده و در نهایت قادر به راهنمایی و مشاوره آنان شوند. همچنین همکاری مدیریت جهاد کشاورزی با دانشگاه می تواند در تحقیقات و ثبت آمار و اطلاعات توسط دانشجویان بسیار سودمند باشد. برای مثال با ترسیم نقشه کشت و کار و موقعیت و آبدهی چاههای کشاورزی و نوع محصولات و سایر اطلاعات مزرعه بصورت نقطه ای توسط دانشجویان و تجمیع آنها  در نهایت تجزیه تحلیل و شناسایی مناطقی که الگوی کشت را رعایت نکرده اند و مناطقی که برداشت آبی بیش از حد مجاز دارند محقق خواهد شد. اصلاح الگوی کشت تنها یکی از روشهای مدیریت آب در منطقه است و همانگونه که تا حدی توضیح داده شد جهت اجرای صحیح آن وجود برخی شرایط و ارتباط مناسب مسئولین با کشاورز ضروری می‌باشد. در هر حال آنچه ضروریست اهتمام مسئولین و کشاورزان منطقه در حفظ و صیانت از منابع آبی باقیمانده باید بیش از بیش شکل گرفته و مدیریت کشاورزی با توجه به محدودیتهای موجود برنامه های مناسبی در راستای کنترل بحران آبی تدوین نماید تا پاسخگویی به نسلهای آینده از دشواری کمتری برخوردار باشد.

روح اله رستمی. مدرس دانشگاه